قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه درباره دسترسی بشردوستانه و کووید-۱۹

• هریک از طرف‌های مخاصمه مسلحانه تعهدی اولیه مبنی بر تأمین نیازهای اساسی (از جمله رابطه با سلامت) جمعیت تحت کنترل خود، بر عهده دارند؛
• سازمان‌های بشردوستانه بی‌غرض حق دارند خدمات خود را به منظور انجام فعالیت‌های بشردوستانه، به ویژه، زمانی که نیازهای مردم تأمین نشده است، پیشنهاد بدهند؛
• فعالیت‌های بشردوستانه بی‌غرض انجام‌شده در وضعیت‌های مخاصمه‌های مسلحانه، به طور کلی، منوط به رضایت طرف‌های مربوطه است؛ و
• هر زمان که طرح‌های امداد بشردوستانه‌ی بی‌غرضانه مورد موافقت قرار گرفت، طرف‌های مخاصمه مسلحانه، و نیز همه کشورهایی که طرف آن مخاصمه نیستند، باید عبور و مرور سریع و بدون مانع آنها را منوط به حق آنها بر کنترل، به شرحی که در زیر می‌آید، اجازه دهند و تسهیل کنند.

1. تعهد اولیه مبنی بر تأمین نیازهای اساسی مردم:

تعهد به برآوردن نیازهای اساسی مردم، برآمده از حقوق بین‌الملل عام است [که شامل] تعدادی از قواعد حقوق بین‌الملل بشردوستانه و تعهدهای حقوق بشری دولت‌ها می‎شود. این تعهدها، در میان سایر موارد، عبارتند از: تعهد به رفتار انسانی با افرادی که در اختیار هر یک از طرف‌های مخاصمه قرار دارند، و حق بنیادین هرکس بر بهره‌مندی از بالاترین سطح قابل‎دستیابی سلامت جسمی و روانی.

2. ارائه‎ی خدمات توسط سازمان‌های بشردوستانه بی‎غرض:

در ماده ۳ مشترک و مواد ۹ کنوانسیون‌های یکم تا سوم ژنو ۱۹۴۹ و ماده ۱۰ کنوانسیون چهارم، اصطلاح «حق ابتکار عمل»[۱] یعنی حق قانونی داده‎شده به سازمان‌های بشردوستانه‌ی بی‌غرض برای پیشنهاد انجام فعالیت‌های خود به تمامی طرف‌های مخاصمه مسلحانه، شرح داده شده است. طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه، هیچ چیز (از جمله تدابیر مرتبط با همه‌گیری جهانی) مانع از [اِعمال] حق این سازمان‌ها مبنی بر ارائه خدمات خود، نمی‌شود. به عکس، همه‌گیری جهانی می‌تواند توانایی متخاصمان برای برآورده کردن نیازهای اساسی مردم و در نتیجه، حتی انجام ضروری‌تری و مرتبط‌ترین فعالیت‌های بشردوستانه را تحت فشار زیادی قرار دهد.

3. رضایت طرف‌های مخاصمه:

طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه، سازمان‌های بشردوستانه بی‌غرضی که در وضعیت‌های مخاصمه مسلحانه فعالیت می‌کنند، باید به دنبال به دست آوردن رضایت طرف‌های مخاصمه، باشند، از جمله زمانی که همه‌گیری‌های جهانی سرزمین تحت کنترل آن‌ها را متأثر می‌سازد.

با این حال، رضایت به انجام عملیات بشردوستانه، اختیاری نیست. وقتی پای عملیات بشردوستانه به میان می‌آید، موضع حقوق بین‌الملل بشردوستانه نسبت به حاکمیت دولت‌ها، احترام‌آمیز نیست.[۲] این مسأله که آیا یک طرف مخاصمه مسلحانه، به طور قانونی، می‌تواند ارائه‌ی خدمات بشردوستانه را نپذیرد یا نمی‌تواند، مسأله‌ای است که به خودی خود، به تعهدهایش در قبال مردم تحت کنترل خود، به ویژه، توانایی‎اش در عمل به تعهد اولیه خویش مبنی بر تأمین نیازهای اساسی جمعیت، ارتباط پیدا می‌کند. از نظر کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، اگر متخاصم در شرایطی نیست که تعهد اولیه خود مبنی بر تأمین نیازهای اساسی مردم تحت کنترل خود را برآورده کند، باید به انجام فعالیت‌های بشردوستانه از سوی سازمان‌های بشردوستانه بی‌غرض، از جمله در زمینه‌ی سلامت، رضایت دهد.

فقط دو دلیل وجود دارد که می‌توان برای نپذیرفتن پیشنهاد ارائه‌ی خدمات، به آنها استناد کرد: ۱) زمانی که پیشنهاد خدمات از سوی سازمانی ارائه می‌شود که شرایط و ویژگی‌‎های لازم برای یک سازمان بی‌طرف را ندارد یا فعالیت‌های آن از نظر ماهوی، بشردوستانه نیستند؛ یا ۲) زمانی که به ارائه‌ی فعالیت‌های آن سازمان در منطقه موردنظر نیازی نیست، زیرا، برای مثال، طرف درگیر مخاصمه، توانایی و تمایل لازم برای عمل به تعهد اولیه خود را دارد.

خلاصه این که، طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه، ضرورت مقابله با شیوع و گسترش کووید-۱۹، به تنهایی، دلیل معتبری برای رضایت ندادن به انجام فعالیت‌های بشردوستانه توسط سازمان‎های بشردوستانه‌ی بی‌غرض، مانند کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، نیست.

در صورتی که چنین امتناعی از رضایت دادن، منجر به نقض جداگانه یکی از تعهدهای حقوق بشردوستانه‌ای طرف درگیر در مخاصمه شود، می‌تواند به منزله‌ی رضایت ندادنِ غیرقانونی[۳] هم تلقی شود. این، زمانی صدق می‌کند که، برای مثال، خودداری هر یک از طرف‌های مخاصمه از رضایت دادن، موجب گرسنگی غیرنظامیان، به عنوان یک شیوه جنگی، شود که طبق حقوق بین‌الملل بشردوستانه‌ی عرفی، ممنوع است، یا زمانی که چنین امتناعی، با محروم کردن مردم از منابع ضروری برای بقای‎شان از جمله در زمینه سلامت (که در بالا به آن اشاره شد)، مانع از عمل به تعهد اولیه‌ی طرف مخاصمه، می‌شود.

4. درباره تعهد [طرف مخاصمه] به صدور اجازه و تسهیل عملیات امدادی و حق در پیش گرفتن تدابیر کنترلی:

هنگامی که انجام کنش‌های امدادی موردتوافق قرار گرفت، متخاصمان، ضمن این که هنوز حق دارند تمهیدات فنی لازم، یعنی تدابیر کنترلی، را در پیش گیرند، متعهد به اقدام مثبت[۴] برای تسهیل عملیات بشردوستانه می‌شوند. در اینجاست که کشورها، طرف‌های مخاصمه و سازمان‌های بشردوستانه، بایستی از راه گفت‌وگو برپایه حسن نیت، میان اهمیت حفاظت از کنش بشردوستانه‌ی اصولی و اخلاق پزشکی و ضرورت فراهم کردن نیازهای اساسی مردم متأثر، که اصول راهنما به شمار می‌روند، توازن برقرار کنند.

در یک سو، از طرف‌های مخاصمه [مسلحانه] و کشورهای ثالث انتظار می‌رود تا «همه‌ی تسهیلات» موردنیازِ سازمان را برای انجام فعالیت‌های بشردوستانه‌ی موردتوافق به طور مناسب فراهم کنند. در زمینه کووید-۱۹، این می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

• تلقی فعالیت و کار سازمان‌های بشردوستانه‎ی بی‌غرض، به عنوان خدمات ضروری و اساسی، و کارکنان بشردوستانه‌ی مأمور از سوی مقام‎‌های مربوطه، به عنوان کارکنان ضروری که از محدودیت‌های مربوط به رفت‌وآمد معاف می‌شوند.
• آسان‌سازی تشریفات اداری تا حد امکان برای تسهیل ویزا یا سایر اسناد مهاجرت (صرف‌نظرکردن از الزامات ویزای ورود برای کارکنان شرکت‌کننده در عملیات بشردوستانه یا ایجاد بخش ویزای «ترانزیت» آسان و سریع)؛
• تسریع در تحویل تأییدیه‌های سفرهای میدانی؛
• شتاب‌بخشی در رویه‌های گمرکی و اولویت دادن به محموله‌های تدارکات و تجهیزات بشردوستانه؛
• اجازه عبور رایگان محموله‌ها همراه با مالیات نبستن بر ورود و خروج و معافیت از پرداخت سایرهزینه‌ها؛ و
• معافیت پروازهای بشردوستانه از هرگونه ممنوعیت موجود درباره پروازهای بین‌المللی و اولویت دادن به فرود هواپیماهای حامل تجهیزات مربوط به کمک‌های بشردوستانه.

در سوی دیگر، دغدغه‎های مربوط به سلامت عمومی که کشورها ممکن است در رابطه با صدور مجوز عملیات‌های بشردوستانه داشته باشند، می‌تواند با تدابیر کنترلی مناسب، برطرف شود. برای مثال، تمهیدات فنی می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد، مانند:

• تضمین این که تدارکات و تجهیزات بشردوستانه، حداقل استانداردهای بهداشتی را دارند. برای مثال، ممکن است لازم باشد که داروها توسط دولت تولیدکننده و دریافت‌کننده، برای استفاده مورد تأیید قرار گیرد و یا ابتدا به تأیید سازمان بهداشت جهانی رسیده باشد؛
• لازم است که کارکنان شرکت‌کننده در طرح‌های بشردوستانه، از نظر پزشکی، آزمایش شوند، آزمایش شوند که ناقل نباشند، و یا به اندازه کافی مجهز باشند تا از گسترش بیشتر این بیماری همه‌گیر جهانی، جلوگیری شود؛
• انجام کارهای پزشکی لازم به منظور پرهیز یا محدودسازی گردهم‎آیی افراد در مراکز پزشکیِ تحت هدایت کمیته بین‌المللی صلیب سرخ تا اندازه ممکن، انتقال و جابجایی بیماران کمیته بین‌المللی صلیب سرخ که به ویروس آلوده نشده‌اند، در صورتی که مقام‌های مربوطه، تصمیم به تعیین بیمارستانی بگیرند که فقط به افراد مبتلا به کووید-۱۹ اختصاص داده شده باشد.
• پیش‌بینی شیوه‌های جایگزین برای تحویل کمک‌ها و تأمین خدمات به آوارگان داخلی و اجتماعات میزبان. برای مثال، توزیع مواد غذایی می‌تواند در چند مرحله و در گروه‌های کوچک‌تر انجام شود تا از تجمع افراد زیاد در یک زمان، جلوگیری شود؛
• در صورت امکان، تنظیم فعالیت‌های مربوط به بازداشت [و بازداشتیان] با توجه به شرایط غالب، توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به منظور پرهیز از خطرهای ناشی از آلودگی متقابل[۵] (تا تعلیق کردن بازدیدها). به عنوان مثال، صحبت با مقام‌های مربوطه یا بازداشتیان (از جمله مصاحبه‌های بدون حضور شاهد) در فضای باز با فاصله دو متری، پخش پیام‌های صلیب سرخ از طریق مقام‌ها یا رهبران بازداشتی‌ها؛ و
• پیدا کردن شیوه‌های جایگزین برای در تماس نگه داشتن بازداشتی‌ها با جهان خارج، در صورتی که ملاقات خانواده‌ها یا بازدید کارکنان بشردوستانه به خاطر پرهیز از شیوع ویروس در مکان‌های بازداشت به تعویق افتاده باشد. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ برای کمک در این باره، آماده است.

وقتی سرنوشت غیرنظامیانی که پیش از این هم نیازمند بوده‌اند، با بیماری همه‌گیرِ جهانی، تشدید شده است، تمهیدات فنی برای حفظ سلامتی باید با حسن نیت، اجرا شوند، ضمن درنظرداشتن این مهم که تدابیر زمان صلح ممکن است در وضعیت‌های مخاصمه مسلحانه، مناسب نباشند.

با توجه به این که تدابیر زمان صلح ممکن است در زمان مخاصمه مسلحانه که وضعیت غیرنظامیانی که پیش از این هم نیازمند بوده‌اند با همه‌گیری جهانی تشدید شده است، مناسب نباشند، تمهیدات فنی برای حفظ سلامتی باید با حسن نیت، اجرا شوند.

برای دست‌یابی به تمهیدات فنی مناسب، گفت‎وگو، بسیار مهم است، و رویه‌های خوب[۶] را باید از تجربه‌های زیسته‌ی موفقِ مراکز سلامت در چگونگی حفظ و تداوم خدمات پزشکی ضمن جلوگیری از شیوع بیشتر، استفاده کرد. رویه‌های خوب همچنین می‌تواند از تجربه‌های گذشته سازمان‎های بشردوستانه‌ای آموخته شود که به مناطق درگیرِ بیماری شایع، همچون ابولا و همه‌گیری‌های جهانی وبا، دسترسی داشته‌اند.

با این حال، تمهیدات فنی نمی‌تواند از هر لحاظ به گونه‌ای باشد که دست آخر منجر به امتناع از رضایت، به تأخیر انداختن بی‌دلیل عملیات بشردوستانه، یا غیرممکن ساختن اجرای آنها شود.

اطلاعات بیشتر درباره «دسترسی بشردوستانه در حقوق بین‌الملل بشردوستانه» در بخش پرسش و پاسخ‌های کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و در لینک زیر، قابل دسترس است:

https://www.icrc.org/en/doc/assets/files/2014/icrc-q-and-a-lexison-on-humanitarian-access-06-2014.pdf

[۵] cross-contamination, «آلودگی متقاطع» یا «دگرآلودگی»

[۶] good practices, عملکردهای موفق، عملکردهای خوب